بافت فرش دستباف، به ویژه فرش‌هایی با طرح بته‌جقه، یک فرآیند دقیق و هنرمندانه است که نیازمند تخصص و هنر بالایی در طراحی، انتخاب مواد و اجرای دقیق است. این فرایند از مراحل مختلفی تشکیل شده است که هر یک نیازمند مهارت‌های خاص و دانش بومی است. در ادامه، مراحل بافت فرش بته‌جقه از ایده تا اجرای نهایی را بررسی می‌کنیم:

۱. ایده‌پردازی و طراحی نقشه

طراحی نقشه اولین مرحله در بافت فرش است و یکی از حساس‌ترین و خلاقانه‌ترین بخش‌های کار به شمار می‌رود. این مرحله شامل موارد زیر است:

• الهام از طبیعت و سنت‌ها: طرح بته‌جقه که نمادهایی مانند درخت سرو، شعله‌ی آتش یا گل‌ها را به تصویر می‌کشد، ریشه در فرهنگ و طبیعت ایران دارد. طراحان ابتدا با الهام از این نمادها و المان‌ها، طرح اولیه را ایجاد می‌کنند.

• ترسیم طرح روی کاغذ شطرنجی: پس از شکل‌گیری ایده، طرح بته‌جقه به صورت دقیق روی کاغذ شطرنجی (نقشه فرش) رسم می‌شود. هر مربع در کاغذ شطرنجی معادل یک گره در فرش است و طراح باید با دقت بالا تمامی جزئیات را در این نقشه بگنجاند.

• انتخاب ترکیب رنگ‌ها: در این مرحله، طراحان با توجه به فرهنگ منطقه و نوع طرح، رنگ‌های مناسب را انتخاب می‌کنند. رنگ‌ها باید هماهنگی داشته و به شکلی انتخاب شوند که بته‌جقه‌ها در فرش به‌خوبی جلوه‌گری کنند.

۲. انتخاب مواد اولیه

پس از طراحی نقشه، انتخاب مواد اولیه یکی از مهم‌ترین بخش‌های بافت فرش است. کیفیت مواد اولیه نقش بسزایی در زیبایی و دوام فرش دارد. مواد اصلی شامل:

• پشم: پشم‌های باکیفیت از دام‌های محلی به عنوان ماده اصلی در بافت فرش بته‌جقه استفاده می‌شوند. پشم به دلیل انعطاف‌پذیری و دوام بالا، انتخاب ایده‌آلی برای فرش‌های دستباف است.

• ابریشم: در برخی از فرش‌های لوکس بته‌جقه، از ابریشم برای بافت استفاده می‌شود. این ماده باعث درخشش و لطافت بیشتر فرش می‌شود.

• رنگ‌های طبیعی: رنگ‌های طبیعی که از گیاهان، مواد معدنی و حشرات به‌دست می‌آیند، برای رنگ‌آمیزی نخ‌ها به کار می‌روند. این رنگ‌ها ماندگاری بالا و درخشش طبیعی دارند.

۳. آماده‌سازی دار قالی

دار قالی یا همان سازه‌ای که فرش روی آن بافته می‌شود، مرحله بعدی است. دار قالی به دو نوع عمودی و افقی تقسیم می‌شود. در این مرحله، فرش‌بافان دار را به‌طور مناسب تنظیم و نخ‌های تار را روی آن قرار می‌دهند.

• چله‌کشی: مرحله چله‌کشی شامل بستن نخ‌های تار (که معمولاً از نخ‌های پنبه‌ای یا پشمی است) به دار قالی است. نخ‌های تار، ستون فرش را تشکیل می‌دهند و نقش اصلی در استحکام آن دارند.

• تنظیم کشش نخ‌ها: یکی از نکات کلیدی در این مرحله، تنظیم دقیق کشش نخ‌ها است تا فرش پس از بافت دارای شکلی یکنواخت و صاف باشد.

۴. شروع بافت

پس از آماده‌سازی دار قالی، بافنده بافت فرش را آغاز می‌کند. این مرحله شامل موارد زیر است:

• پیاده‌سازی نقشه روی فرش: بافنده با استفاده از نقشه‌ای که توسط طراح آماده شده، به بافت طرح بته‌جقه می‌پردازد. نقشه فرش به‌صورت مرحله‌به‌مرحله روی دار اجرا می‌شود و هر گره با دقت و مهارت زده می‌شود.

• بافت گره‌ها: در فرش‌های دستباف بته‌جقه، از گره‌های فارسی یا گره‌های ترکی استفاده می‌شود. این گره‌ها بر اساس منطقه جغرافیایی و تکنیک بافندگی انتخاب می‌شوند. هر گره نمایانگر یک بخش کوچک از طرح است که با رنگ‌ها و مواد مناسب ایجاد می‌شود.

• تراکم گره‌ها: تراکم گره‌ها در هر سانتی‌متر مربع، تعیین‌کننده کیفیت فرش است. فرش‌های بته‌جقه معمولاً دارای تراکم گره‌های بالایی هستند که باعث می‌شود طرح‌ها با دقت و جزئیات بیشتری ظاهر شوند.

۵. استفاده از ابزارهای بافندگی

بافندگان از ابزارهای مختلفی برای بافت فرش استفاده می‌کنند:

• دفه: این وسیله برای کوبیدن گره‌ها و فشرده کردن آن‌ها به‌کار می‌رود تا فرش محکم و یکنواخت باشد.
• قیچی: برای کوتاه کردن اضافات نخ پس از هر ردیف بافت استفاده می‌شود.
• چاقوی بافت: برای بریدن نخ‌ها پس از هر گره استفاده می‌شود.

۶. تکمیل و پرداخت فرش

پس از بافت کامل فرش، چند مرحله تکمیلی انجام می‌شود:

• پایان‌بندی: زمانی که بافت به انتها می‌رسد، نخ‌های پایانی به‌طور مناسب بسته و محکم می‌شوند.

• قیچی‌کاری و پرداخت سطحی: در این مرحله، فرش با استفاده از قیچی‌های بزرگ تراشیده می‌شود تا سطح آن صاف و یکدست باشد. این مرحله باعث می‌شود که طرح بته‌جقه بهتر دیده شود و فرش ظاهری شفاف و یکنواخت پیدا کند.

• شست‌وشو: فرش پس از اتمام، شست‌وشو داده می‌شود تا اضافات رنگ‌ها و گردوغبار از بین برود و رنگ‌ها زنده‌تر و درخشان‌تر شوند. این شست‌وشو اغلب با استفاده از صابون‌های طبیعی انجام می‌شود تا به الیاف آسیب نرسد.

۷. بررسی و کنترل کیفیت

پس از اتمام بافت و پرداخت، فرش مورد بازرسی نهایی قرار می‌گیرد. این مرحله شامل بررسی دقیق طرح، گره‌ها، رنگ‌ها و تراکم فرش است تا از کیفیت بالای آن اطمینان حاصل شود.

۸. خشک‌کردن و آماده‌سازی نهایی

پس از شست‌وشو، فرش در محیطی مناسب و به دور از نور مستقیم خورشید خشک می‌شود. سپس در صورت نیاز، عملیات نهایی مانند لکه‌گیری یا رفو انجام می‌شود تا هر گونه نقص جزئی برطرف شود.

نتیجه‌گیری

بافت فرش بته‌جقه یک فرآیند دقیق و زمان‌بر است که از طراحی ایده و نقشه تا مراحل نهایی پرداخت و کنترل کیفیت را شامل می‌شود. این هنر نه تنها مهارت‌های فنی بالایی نیاز دارد، بلکه به دلیل نیاز به دقت در انتخاب رنگ‌ها، مواد و طرح‌ها، نیازمند ذوق و هنر هنرمندان فرش‌باف است. هر فرش بته‌جقه یک اثر هنری منحصر به فرد است که تاریخ، فرهنگ و زیبایی هنر ایرانی را به نمایش می‌گذارد.